De beleving van een psychose

Afgelopen zondag 8 januari sprak Wim Brands in het programma boeken met twee van de drie auteurs van het boek'"Tegen de Tijdgeest". Ook was  Ed Brand aanwezig, de uitgever  van het boek en GZ-psycholoog.

In 'Tegen de Tijdgeest'  kijken bedrijfseconoom Daan Muntjewerf, socioloog Egbert Tellegen en kunsthistoricus Huub Mous terug op de psychose die zij op jonge leeftijd doormaakten. Volgens de auteurs is er bij de behandelende psychiaters en hulpverleners onvoldoende belangstelling en begrip voor de geestelijke crisis, (de inhoud van de psychotische ervaring) waarin hun patiënten verkeren.

De verbandlegging tussen persoon, ziektebeeld en de omstandigheden is in de psychiatrie nog steeds niet vanzelfsprekend. Zo beziet Huub Mous zijn psychose uit 1966 – hij was toen 18 – in het licht van het verlies van zijn religieuze wereldbeeld. Daan Muntjewerf – hij was 24 toen hij een psychose kreeg – legt een verband tussen zijn psychose en een overdaad aan informatieve prikkels in het digitale tijdperk.

De drie auteurs hebben gemeen dat ze voor en tijdens hun psychose een sterke aandrang hadden om te schrijven. Egbert Tellegen schreef 21 schriften vol over zijn wereldbeeld van de sociologie, aangevuld met persoonlijke teksten. Ruim veertig jaar later schreef Daan Muntjewerf zijn, door God begeleide, ‘Heilig Manuscript’. Volgens de auteurs
is het een gemiste kans dat er bij de behandeling van een psychose volledig op het ziektebeeld wordt geconcentreerd. Er wordt vooral gekeken naar het disfunctionele hersenproces. Het verhaal, m.a.w. de zaken die de patient geestelijk bezighouden en de persoon blijven goeddeels op de achtergrond in de psychiatrie. Tellegen: 'Wat ik voor de opname opschreef is nog altijd het beste wat me kon overkomen. Dat was het begin van de genezing, maar het werd gezien als pathologie'.

Het verhaal van de mannen deed mij denken aan de module 'antropologie en psychiatrie' die ik indertijd heb gevolgd. Medische antropologie houdt zich bezig met de praktijken rondom ziekte en gezondheid binnen culturele constellaties. Ik kreeg college van mw. dr. P.I.M. van Dongen die o.a. 'Walking Stories, An oddnography of mad people's work with culture (2002) heeft geschreven'. Els van Dongen deed jarenlang onderzoek in een psychiatrisch ziekenhuis en tekende nauwgezet jarenlang de verhalen van de patiënten op. Zij was zich juist erg bewust van de onverschilligheid in de psychiatrie voor het inhoudelijke verhaal van de betrokkene. De mens die louter wordt gezien als een object waarop medicatie moet worden toegepast, en niet als lijdend subject dat aandacht en empathie verdient met een verhaal dat beluisterd en geduid moet worden. Van Dongen legt uit: 'When I went into the hospital, my aim was to study how people deal wit mental illness and how mental illness could be understood from the perspectives of the people themselves'.

Hoewel Els van Dongen de patiënten bezocht om naar hun beleving te luisteren, merkte zij gaandeweg dat zij nog veel meer leerde van de culturele noties die in de verhalen besloten lagen. Zij schrijft:  'In this book, I am not aiming at understanding madness or schizophrenia, I try to understand culture through madness. The underlying question is: wat can one say about a culture when one studies the story's and lives of mad people'.

We kunnen ons afvragen wat het concept geestelijke gezondheid inhoudt. Sommigen relateren het uitsluitend aan het handboek Diagnostic and Statistical Manual van de Amerikaanse Psychiatrie Associatie. Anderen menen dat geestelijke gezondheid in relatie staat tot een breed veld van problemen, zoals armoede, ontworteling, onderdrukking, geweld, uitsluiting, eenzaamheid, ouderen, vluchtelingen, migranten, kinderen en mishandelden in de brede zin van het woord. 
Bovendien is geestelijke gezondheid cultureel en sociaal bepaald. Wat de psychiatrie als een aandoening beschouwt, kan in een andere culturele context als normaal worden beschouwd. Cultuur, sociale, maatschappelijke en persoonlijke omstandigheden kunnen een onzichtbare druk uitoefenen. Cultuur kan ziek maken! Deze problemen werken in interactie met de individuele geaardheid op  het fysieke, mentale en sociale welzijn van personen, waarvan geestelijke gezondheid deel uitmaakt.

Het belangrijkste wat ik mij nog kan herinneren van de leerstof van de module 'antropologie en psychiatrie' en waarvan ik me bewust ben in het dagelijks leven, is dat onze maatschappij geneigd is psychische stoornissen als "abnormaal" te veroordelen, dus als een afwijking, en dat we daarmee ook de gehele persoon als gek wegzetten, met het gevaar van stigmatisering. Aan tafel bij Wim Brands zien we echter een aantal aimabele, gevoelige en intelligente mensen. Het raakte me wel om te moeten vernemen dat er sinds mijn studie nog weinig veranderd is in de  beperkte medische/technische benadering door de psychiatrie, ondanks de inspanningen van de medische antropologie en  mensen zoals Van Dongen. Gelukkig heeft de GZ-psycholoog Ed Brand dit weer opnieuw door de uitgave van het boek, onder de aandacht gebracht.